Tempel Hercules Victor, oudste tempel te Rome, 2e eeuw v.C.

Verspreidingsgebied verering godheid Hercules in Germania

Hercules Magusanus

Hercules Magusanus (of Magusano) was een god uit het Batavengebied. De naam is ontleend aan de vergelijkbare Romeinse god Hercules (Grieks: Heracles) met daarachter in de Germaanse of Keltische taal het woord ‘Magusanus’. De lokale naam ‘Magusanus’, verweven met de Germaanse god Donar, wordt gezien als de oppergod voor de Bataven.

Algemeen wordt verondersteld dat deze godheid vereerd werd in de Tempel van Empel in Noord-Brabant en de Tempel van Elst in Gelderland (Betuwe). Door veelvuldig contact met de Romeinen, onder andere door in dienst te gaan van het Romeinse leger, voegden de legionairs van Bataafse herkomst de Romeinse Hercules samen met hun eigen Magusanus. De naam is waarschijnlijk Germaans. Magu- : jongere, jeugd + san(us) : oud. Magusanus verenigde dus de wijsheid van de ouderdom met de levenskracht van de jeugd. De vergelijking met Hercules doet vermoeden dat het hier ook om een mythologische figuur betreft met een grote fysieke kracht.

In de civitas Batavorum (Bataafse bestuursdistrict) van het Romeinse Rijk in het huidige Nederlandse gebied van Maas en Waal, bouwde men tempels in Gallo-Romeinse stijl. De teruggevonden tempels in dit stamgebied te Elst (Tempels van Elst), Kessel en Empel (Tempel van Empel) waren waarschijnlijk gewijd aan Hercules Magusanus. In de tempel van Empel is een beeld gevonden van Hercules Magusanus, dat getoond wordt in het Noordbrabants Museum te ‘s-Hertogenbosch.

Bronzen beeld van Hercules Magusanus (Noordbrabants Museum)

Ook in museum Hertogsgemaal in Gewande zijn artefacten aanwezig van deze (waarschijnlijk) aan Hercules Magusanus gewijde tempel. Daarnaast zijn op meerdere plaatsen (onder andere in Forum Hadriani) aan deze god gewijde beelden en wijaltaren gevonden. Ook stroomopwaarts langs de Rijn, ver in Duitsland, is de naam van de god aangetroffen, wat inhoudt dat Germaanse stammen deze god al aanbaden voordat ze het Romeinse Rijk betraden en dat daarna in de Interpretatio Romana, zoals vaker voorkwam, Hercules eraan toegevoegd is.

Er is een beeld bekend van deze god in Griekse stijl, waarbij een naakte, bebaarde man gespierd en stevig gebouwd, met een klein kind op de arm staat afgebeeld.

Hercules als Griekse Heracles afgebeeld.

Marcus Cassianius Latinius Postumus, de gouverneur van de provincie Germania Secunda riep zichzelf in 260 uit tot Augustus van het Gallische keizerrijk en liet Hercules Magusanus op de achterzijde van zijn munten drukken, waarschijnlijk ten teken dat hij een bijzondere band met de Bataven had, maar mogelijk omdat hij in 260 een overwinning op de Franken had behaald in de buurt van heiligdom van Herculus Magusanus nabij Empel. Hercules Magusanus heeft mogelijk de inspiratie gevormd voor de wildemannen die als schildhouders dienen bij het wapenschild van ‘s-Hertogenbosch.

Zilveren munt (Antoninianus) van Postumus met op de keerzijde Hercules Magusanus. Deze munt is geslagen in Lyon, 260 n.C.

Bronzen Sestertius van Postumus. Keerzijde: Hercules Magusanus. Lyon, 260 n.C.

Altaarsteen met vermelding van -Herculi Magusano – (Museum Romeins Halder, Sint-Michielsgestel)

 

Hercules Deusoniensis

Hercules Deusoniensis is de naam van een Germaanse god, die alleen bekend is van Romeinse munten geslagen door keizer Postumus . Deze Hercules wordt geïnterpreteerd als een lokale verschijning van Donar of Thor.

Traditie
Voorstellingen van deze god met zijn naam zijn alleen te vinden op munten van keizer Postumus, geslagen in de muntateliers van het Gallische rijk in Keulen, Trier en Lyonuit de periode 260 tot 268. Deze munten kennen verschillende waarden, zoals Antoninianii en Sestertii . De meeste muntafdrukken komen overeen met het klassieke motief van Heracles / Hercules als een naakte atletisch-gespierde man gewapend met een knots en een leeuwenvel, vaak vergezeld met attributen knots, pijl en boog.

Op één soort munt wordt de godheid getoond, staande in een aedicula met vier kolommen, wat waarschijnlijk een tempel betekent, met een knots- en leeuwenvel. Er is ook een reliëf dat de schouderbuste van Hercules toont met leeuwenhuid en knots, evenals verschillende reliëfs die het hoofd van de god voorstellen met een lauwerkrans. De muntenlegendes variëren: HER DEVSONIENS, HERC DEVSENIENSI, HERC DEVSONIENSI en de volledige vorm HERCULI DEVSONIENSI.

Postumus, zilveren Antoninianus met Hercules Deusoniensi in 4-zuilige tempel (geslagen te Keulen, 260 n.C.)

Over het algemeen is men van mening dat het woord ‘Deusoniensis’ is afgeleid van een plaatsnaam zoals Deuso of Deusone. In de historische traditie van de late oudheid of de migratieperiode wordt deze plaatsnaam genoemd in de geschiedenisboeken van Hieronymus van Stridon. Dit in verband met een strijd in 373 en de nederlaag van een Saksisch leger in het nederzettingengebied van de Franken .
“Saxones caesi Deusone in Francorum region”
Verschillende pogingen zijn gedaan om de locatie te bepalen. Slechts twee plaatsen in Nederland worden als serieuze opties besproken: Doesburg in Gelderland en Diessen bij Tilburg in Noord-Brabant . Diessen geeft de voorkeur aan BH Stolte en Heinrich Tiefenbach .

De motieven van Postumus, die gedeeltelijk in Keulen woonde, en de omstandigheden voor het eren of eren van de inheemse Germaanse Hercules zijn niet bekend. Talrijke onderzoekers, waaronder Reinhard Wenskus, vermoeden dat de nauwe relatie tussen Postumus en de “Hercules van Deuso” kan worden gerechtvaardigd door het feit dat hij werd uitgeroepen tot Romeinse tegenkeizer in Deuso.

Gouden medaillon met bustes Postumus en Hercules

Christoph Reichmann vermoedt dat de sterke contingenten van Germaanse hulptroepen die zijn politieke macht ondersteunden, invloed hebben gehad op deze keuze. Reichmann interpreteert verder een podiumtempel die in Elfrath (Krefeld) werd gevonden als een lokale cultusplaats uit de1e eeuw n.C. Onder Postumus werd deze tempel uitgebreid tot een cultusdistrict gewijd aan Hercules Deusoniensis met een regionaal centraal belang. Reichmann benoemt een inscriptiefragment van een vermoedelijke votiefsteen op de site (zijstuk met bevestiging in het bovenste gedeelte van de kroonlijst van een voluut en een fronton) als:
“(Her · De) us / (oniens) i / […] o / […] s”

                

Altaarfragment met vermelding van Hercules Deusoniensi (Archeologisch Museum Burg Linn/Krefeld)

Tempel te Elfrath (Krefeld)

Reconstructie en fundering

In de weergave van Hercules op munten ziet historicus Reinhard Wenskus het bewijs dat deze Hercules van Germaanse oorsprong is, d.w.z. Donar of Thor, omdat deze expliciet afwijken van de klassieke weergave van de mediterrane Hercules. In tegenstelling tot de typische afbeelding, wordt Hercules op deze munten  (in plaats van het dragen van een leeuwenhuid) nu afgebeeld met een berenhuid. In Noord-Europa is de beer immers het grootste roofdier. Wenskus verwijst naar de parallelle latere Noordse literaire traditie, waarin Thor de bijnaam Björn = de beer draagt.

Vanuit het oogpunt van de meeste numismatici en archeologen wordt Hercules alleen afgebeeld met de leeuwenhuid op alle munten; er kunnen geen verschillen worden vastgesteld met andere afbeeldingen van de Romeinse Hercules. Onderzoeker Ton Derks vergelijkt de Hercules Deusoniensis met de Bataafse Hercules Magusanus.

Postumus personificatie met Hercules

Keizer Postumus identificeerde zich steeds met de half-god Hercules. Dit zie je terug in meerdere afbeeldingen op zijn munten, zowel in zilver als goud:                                   

-Hercules Pacifero

-Hercules Invicto

Postumus (als generaal Aureolus), Antoninianus, Milaan, 268 n.C.